Sosyal Hizmet Uzmanları için Prochaska ve
DiClemente'nin Değişim Aşamaları Modeli
Bugünkü
podcastimiz Prochaska ve DiClemente’in (1983) Değişim Aşamaları Modeli
üzerinedir. Bu model insanların değişim için izledikleri beş aşamayı
tanımlamaktadır: niyet öncesi (precontemplation), niyet (contemplation),
hazırlık (preparation), eylem (action) ve sürdürmedir (maintenance). Bu model
bireyin spesifik aşamalarda geçirdiği zamanın süre bakımlarından farklılıklar
arz edebileceğini varsaymakla birlikte, herkesin, bir sonraki aşamaya
geçebilmesi için, aynı aşamalarda belli görevleri tamamlaması gerekir
(Prochaska & Prochaska, 2009). Resmi olmayan, çok çeşitli şekillerde
adlandırılan altı aşama vardır. Bunlar; “nüksetme (relapse),” “geri dönüşüm
(recyling)” ya da “kayma (slipping)” ki birey eski davranışlarına geri döner.
Örnekler bir dönem ayıklıktan sonra bira içmek ya da bir yıl aradan sonra
sigaraya tekrar başlamak. Kayma çok sık olmaktadır ve normal olarak kabul
edilmektedir. Sosyal hizmet uzmanları müracaatçıyı değişim süreci bir kez
başladığında eski davranışa geri dönmeleri veya geriye kayma gibi durumlarda
dürüst olmaları için cesaretlendirilirler, bunu müracaatçımızın başarısız
olmasını beklediğimiz için değil, fakat bu deneyimi normalleştirmek ve
başarısız olma ve utanma duygusundan uzaklaştırmak için (yaparlar).
Her ne
kadar “Değişim aşamaları” modeli sigara bırakma çalışması olarak bilinip
gelişmişse de (Prochaska & DiClemente, 1983), model aile içi şiddet, HIV
müdahalesi ve çocuk istismarı gibi birçok biyo-psiko-sosyal problemlerde
uygulandı ve çalışıldı (Prochaska & DiClemente, 2009). Değişim modeli
“davranış değişikliğinde Transteorik modelin bir parçasıdır (Prochaska &
DiClemente, 1983). “Transteorik model” olarak adlandırılıyor çünkü diğer teorilerin
anahtar yapılarını bütünleştirmektedir. Trasteorik model değişim aşamalarını
tanımlar, Değişim Süreci ve değişimi ölçme yöntemi. Bugünkü podcastta değişim
aşamalarına odaklanacağım. Trasterorik model sınırları hakkında öğrenmekle
ilgileniyorsanız, düzinelerce kaynak online ve basılı yayın olarak mevcuttur.
Transteorik model için The University of Rhode Island's Cancer Prevention
Research Center web sitesinde açık ve kapsamlı bilgiler var; Websayfamda bu
websitesindeki tanımlamaya link ekledim: http://www.uri.edu/research/cprc/TTM/detailedoverview.htm. Eğer
transteorik model için sosyal hizmette-spesifik uygulama arıyorsanız the Social
Workers' Desk Reference ikinci baskısında transteorik model ve çocuk ihmal ve
istismarı hakkında harika bölüm var.
Bu
podcastin amacı değişimin beş aşamasını özetlemek ve her değişim aşaması için
hangi müdahale yaklaşımının en uygun olduğu bilgisini sağlamaktır. Podcasti
hazırlarken DiClemente & Velasquez’in, Miller ve Rollnick’in değişim
aşamaları ve motivasyonel görüşme kitabının ikinci baskısı Motivational
Interviewing (Miller & Rollnick, 2002); A 2002 article by Norcross and
Prochaska (2002) from the Harvard Mental Health Letter called "Using the
Stages of Change;" and the chapter by Prochaska and Prochaska (2009) in
the second edition of the Social Workers' Desk Reference, ki yukarda söz
etmiştim, dahil birtakım kaynaklar kullandım. Bütün bu kaynakları podcast web
sitesinde bulabilirsiniz. Bugünkü podcastimizde bir kişinin hangi aşamada
olduğunu nasıl anlayacağımız ve bu aşamada olan kişi için en etkili birkaç
müdahale tekliğini tespit etme hakkında konuşacağım. Müdahalenin çok
detaylarına girmeyeceğim çünkü Motivasyonel Görüşme olarak adlandırılan esas
tedavi yöntemi vardır ki düzinelerce müdahale tekniğine değinilmektedir.
Konuşma süresince benim sunacağım örnek şeyler sosyal hizmet uzmanlarının
değişimin farklı aşamalarında insanlara söyleyebileceği şeylerdir. Ben
örneklerimin çoğunu bağımlılık dışındaki durumlardan seçtim. Bunu yaptım çünkü
değişim aşamaları modeli bağımlılıktan çıkma araştırmalardan geliştirildi ve
bağımlılıkla ilgili çok örnekler vardır. Değişim aşamaları davranışa
uygulanabilir olduğundan beri, bu örneklerin bazılarına odaklanmak istiyordum.
Podcasti modelin değerlendirme özeti ile sonlandırdım.
NİYET ÖNCESİ (Precontemplation)
Karakteristikleri
İnsanlar bu aşamada davranışlarını sorun olarak
görmezler ve nihayetinde değişime ihtiyaç duymazlar. Bu bazen “ignorance is
bliss” (bilgisizlik mutluluktur) aşaması olarak adlandırılır. Müracaatçı
precontemplation aşamasında geleneksel olarak “değişime direnç” gösterme
düşüncesindedir. Belki, “şey, eğer birisi davranışını sorun olarak görmüyorsa
ve değişimle ilgilenmiyorsa, o zaman onlarla nasıl çalışmak gerektiğini bilmeye
benim neden ihtiyacım olsun ki – nihayetinde, onlar tedavi olmak istemiyorlar.”
Birçok insan tanıma göre, precontemplation aşamasında olmasına rağmen asla
tedaviye gelmezler, araştırma bulgularında müracaatçıların %50 ile %60 oranında
precontemplation (niyet öncesi) aşamasında olduğu saptanmıştır, bunun anlamı bu
durumu sorun olarak görmüyorlar ve dolayısı ile davranışlarını değiştirmeye
ihtiyaç duymuyorlar. Bu servisten hizmet almaya mecbur edilen müracaatçılar da
buna dâhildir. Örnekler çocuğu devletçe alınan anneyi içerebilir ki o annenin
partneri çocuğunu istismar ediyor ama kendisini değil, o (anne) davranışının
nasıl değişmeye ihtiyacı olduğunu anlayamaz. Her nasılsa devlet ve muhtemelen
diğerleri onun ebeveynliğinin ihmalci ve çocuğun onun bakımına geri verilmesini
gerektirecek kadar iyi olmadığını anlarlar. Diğer örnek okuldaki ya da evdeki
sorunlarından dolayı ebeveyn tarafından servise getirilen çocuktur; çocuğa göre
kendisi dışında herkes sorunlu olabilir – öğretmenler, diğer çocuklar, hatta
ebeveynler. Diğer örnekler mahkeme kararı ile tedavide olan müracaatçıları,
işverenin mecbur tuttuğu müracaatçıları, ye da partnerlerince servise
gönderilenleri içerir. Bütün bu durumlarda, bütün sorunların farkına varan ve
kişiyi tedavi almaya yönelten güce sahip başka biri vardır. Norcross ve
Prochaska (2002) bu müracaatçıları “bilgisiz” (uninformed) olarak
adlandırıyorlar.
Şimdi, müracaatçının geçmişte davranışını
değiştirmeyi denemiş ve başarısızlığa uğramış olması mümkündür. Geçmişte
değişimin başarılı olamamasından dolayı şimdi değişimi gerçek dışı veya imkânsız
olarak görebilir ve nihayetinde denemeye değer bulmayabilir. Norcross ve
Prochaska (2002) bu müracaatçıları “bilgisiz” (underinformed) olarak
adlandırıyorlar. Örnek sigarayı ya da içkiyi bırakmayı deneyen insanları,
istismarcı ilişkiyi sonlandırmayı deneyen insanları kapsayabilir, çetelerden
ayrılmayı deneyip başarısız olan gençleri kapsayabilir hatta okulda başarılı olamayanlarda
bile.
Dolayısıyla, asla davranışlarını sorun olarak
görmeyen insan grupları “bilgisiz” olarak kabul edilir ve geçmişte
davranışlarını sorunlu olarak gören fakat hâlihazırda değişimle ilgilenmeyen
insan grupları “bilgisiz” olarak adlandırılıyor. Bu gruplardan hiç biri
hâlihazırdaki davranışını değiştirmek istemiyorlar.
Değerlendirme
Norcross ve Prochaska (2002) precontemplation
aşamasında insanlara 6 ay içinde değişim yapmayı düşünüp düşünmediklerini
sorarak değerlendirmeyi önermektedirler. Eğer şöyle bir cümlede hemfikirlerse,
“sanırım hatalarım var ancak gerçekten değiştirmem gereken herhangi bir şey
olduğuna inanmıyorum” ve “düşündüğüm kadarı ile değiştirmem gereken herhangi
bir şey olduğunu sanmıyorum” böylece onlar precontemplation aşamasındadırlar.
Norcross ve Prochaska (2009) not etmektedirler ki precontemplation VE
maintenance (sürdürme) aşamalarında olan insanlar davranışlarının değişmesine
ihtiyaçlarının olmadığına inanırlar fakat çok az farklı nedenlerle. Dolayısı
ile (bunun) neden böyle olduğunu bulmak önemlidir. “Evet, mükemmel değilim,
fakat daha önce olduğumdan çok daha iyiyim ve gerçekten eski davranışlarıma
tekrar dönmemek için çok fazla çaba sarf ediyorum” diyen ebeveyn sorun olan
davranışını değiştirdiğini ve onu onarmaya çalıştığını size söylemektedir. Bu
ebeveyn sürdürmededir (yeni davranışı). Eğer bu iki aşama arasındaki fark biraz
kafa karışıklığına neden oluyorsa, kaygılanmayın; podcasti bitirdiğimde bu
sorunu görmeyen birine daha anlamlı gelecektir. Sadece hatırlayın, birisinin
sorunu göremediği sadece iki aşama var: precontemplation ve maintenance. Diğer
aşamalarda, contemplation, pereparation, ve action, kişi sorunu görmektedir.
Müdahale
Klinisyenlerin müracaatçının değişim aşamasına
uygun müdahale yöntemi hazırlamaları gerekir. Niyet öncesi aşamadaki insanlar
için araştırmalardan elde edilen bulgular farkındalık düzeyini yükseltmenin
faydalı olduğunu göstermektedir. Çocuk refahına dâhil olan ebeveynlerde sadece
koruma servislerinde hazır bulunmanın bile bazen onların farkındalık düzeyini
yükseltmede yeterli olabilmektedir (Prochaska & Prochaska, 2009). Ve diğer
müdahale insanları duygusal olarak harekete geçirmektir. Çocukları koruma
servisi tarafından alınan bir grupla çalışıyordum ki bu insanlar çocuklarıyla
yeniden birlikte yaşamak-bütünleşmek istiyorlardı. İlk değerlendirmelerden biri
ebeveynlere kendi perspektiflerinden istismar ve ihmal hakkında yazmalarını
istemekti. Bu değerlendirme sık sık çok duygusal olmaktaydı ve birçok ebeveyn
için çocuklarına yaptıklarından dolayı (veya çocukları için yapmadıklarından
dolayı) savunmacı olmaya başladıkları çok üzgün hissettikleri ve vicdan azabı
çektikleri yere varmalarına yardımcı olmaktaydı. Duygusal değişim onları
ebeveynlik davranışında kalıcı değişime doğru yöneltmekte anahtar rolü
oynamaktaydı çünkü sorunu anlamada bilgileniyorlardı. Prochaska ve Prochaska
(2009) niyet öncesi (precontemplation) aşamada kullanılacak diğer üç müdahaleye
dikkat çekmektedir değişimin faydalarını tartışmaya dahil etmek, bireyi
halihazırda olup bitenlerin neticelerine bakmaya cesaretlendirmek ve bireylere
(onların) olmak istedikleri ile oldukları arasındaki çelişkileri göstermektir.
Yani, diyelim ki siz bunların tamamını yaptınız
ve müracaatçınız, “evet, sanırım bu bir sorundur” ya da “Eminim ki eğer böyle
yapmasaydım daha iyi olurdu,” o halde niyet öncesinin dışına çıktılar ve ikinci
aşamadalar – niyet (contemplation).
NİYET (contemplation)
Karakteristikleri
İkinci aşama contemplation (niyet) olarak
adlandırılmaktadır. Bu aşamada insanlar sorunun farkındadırlar ve değişmeye
niyetlidirler, fakat henüz değişmeye karar vermemişlerdir. Örneğin, kilo vermek
istiyorsunuz ve spor etkinliklerine katılmak istiyorsunuz, fakat henüz kayıt
yaptırmadınız. Niyet aşamasında insanlar çekimserdir – bir parçaları değişmek
ister fakat aynı eşitlikte diğer parçaları aynı şekilde kalmayı ister. Ne zaman
çekimser olursanız, değişim hakkında kararsızsınız (ambivalent) deriz. Niyet
aşaması tamamen kararsızlık (ambivalece) hakkındadır. Prochaska ve Prochaska
(2009) insanların niyet aşamasında çok uzun kalabileceklerini not
etmektedirler. Değişim zordur. İlk adımı atmak zordur. Kronik niyetçiler
düşünmeye çok zaman ayırırlar ve yapmaya pek zaman ayırmazlar. Bu bölümdedir
çünkü “niyetçiler sorunlarını anlamakla cebelleşirler, nelere sebep olduğunu
görmeye çalışırlar ve muhtemel çözümler üzerinde düşünürler” (DiClemente
&Velasquez, 2002, sayfa.208).
Değerlendirme
Onların niyet için, “Bir sorunum olduğunu
biliyorum, fakat gerçekten bu konuda ne yapmam gerektiğini bilmiyorum” ya da
“gerçekten bu konuda ne yapabilirim, bundan emin değilim” gibi sözlerini
dinleyerek değerlendirebilirsiniz. Örneğin, çocuk refah sisteminde bir çocuğu
olan ebeveyn şöyle bir şey diyebilir, “biliyorum çocuklarımla daha iyi
olabilirim, fakat gerçekten nasıl yapabileceğimi bilmiyorum. Bir kez
müracaatçınızın kararsızlığını ona kabul ettirdiniz mi, sonra onun için en
uygun müdahalenin hangisi olduğuna karar verebilirsiniz.
Müdahale
Birisine niyet aşamasında müdahale hakkında
hatırlamanız gereken en önemli şey şu ki, onlar değişimin avantaj ve
dezavantajlarını değerlendiriyorlar, fakat henüz değişmeye karar vermediler.
Nasıl değişileceğine dair bir öneride bulunursanız, müracaatçınızın şeylerin
aynı kalmasını isteyen bölümü değişimin neden mümkün olmayacağına dair her şeyi
söyleyecektir. Müracaatçınızın olumsuz davranışlarını değiştirmeyeceğini
kendisine söylemesine sebep olmak yapmayı isteyeceğiniz en son şeydir. Miller
ve Rollnick (2002) bunu sosyal hizmet uzmanının durumu düzeltme içgüdüsü
“refleksi düzeltme” olarak adlandırırlar. Yani, müracaatçınızla nasıl
konuşmalısınız ki kendilerini değişime götürecek iç konuşmayı kendileri ile
yapsınlar? Prochaska ve Prochaska (2009) birtakım müdahale önermektedir, şunlar
dahil: 1) Müracaatçınızla değişimin avantaj ve dezavantajlarını konuşmak, aynı
zamanda karar balans tekniği olarak adlandırılır; 2) Müracaatçınızın nasıl
olmak istediği ve nasıl olduğu ile ilgili çelişkilere işaret etmek, aynı zamanda
Çelişki Geliştirme olarak adlandırılır; ve; 3) Umut aşılamak.
Avantaj ve dezavantajlar: Çocuk refahına dahil
olan müracaatçılar için, “Ebeveynliğe yaklaşımınızı değiştirmenin faydaları
nelerdir? Değişimde ne tür sorun görmektesiniz?” sorularını sorabilirsiniz.
Müracaatçınız muhtemelen “Çocuklarımı geri alırım ve çocuk refahı (yetkilileri)
hayatımdan çıkacak” ve “Çocuklarım sadece dayakla uslanmaktadırlar. Time out
(mola) denedim ama fayda etmedi, yani, dayak olmadan asla çocuklarımı kontrol
edemem.” Statükoyu da devam ettirmenin avantaj ve dezavantajlarını da
araştırmak isteyebilirsiniz, aynı zamanda aynı kalma olarak bilinir.
“Ebeveynlik sitilinizi değiştirmemek için ne tür sebepleriniz var? Ebeveynlik
sitilinizi aynı şekilde korumanın ne tür olumsuzlukları var?” şeklinde
sorabilirsiniz.
Çelişki geliştirme: Müracaatçılarla bu aşamada
yüzleşebilir ve bazı etkilerin olmasını umabilirsiniz. Fakat onların olmak
istedikleri ile oldukları arasındaki çelişkiye odaklanmalısınız. Örneğin, Çocuk
refahına muhatap olan ebeveyne, “Dediniz ki çocuğunuzu geri almak sizin birinci
önceliğinizdir, fakat son iki süpervizyon görüşmesine gelmediniz.
Eylemin kelimelerden daha sesli konuştuğundan
beri, siz bana diyorsunuz ki çocuklarınızla birlikte olmak sizin birinci
önceliğiniz değildir.” Şimdi örseleyici olabilir fakat bu ebeveynin olmak
istediği yolla onun olduğu yol arasındaki çelişkiye işaret etmektedir. Çelişki
geliştirmenin diğer bir yolu müracaatçınıza şeylerin (işlerin) nasıl
olabileceğini eğitim yoluyla sağlamaktır, kitaplar veya videolarla yeni
davranışları resimleyerek sunmak gibi. Bu tür bilgiler niyet öncesi aşamada faydasızdır
çünkü insanlar sorunu görmemektedirler, fakat niyet aşamasında oldukça işe
yarar çünkü onların bir yanı fikri beğenmektedir ki değişmek istiyorlar, fakat
nasıl olması gerektiğinden emin değiller.
Umut aşılamak: bu elzemdir çünkü niyet
aşamasında insanların içlerindeki ses der ki; “değişim çok zordur, buna değmez,
şimdi ne kadar kötü olursa olsun, değişimden daha kolaydır…” Siz umut
aşıladığınızda müracaatçınız değişebilir, bu müracaatçınızın içindeki “Bu
gidişattan memnun değilim, değişmek istiyorum” diyen sesi destekler.
HAZIRLIK (Preparation)
Karakteristikleri
Üçüncü aşama hazırlık (preparation) olarak
adlandırılır. Bu aşamada, insanlar bozuk davranışlarını bir ay içinde
değiştirmeye karar verirler. Hazırlık aşamasındaki insanlar davranışlarını
değiştirmek için küçük adımlar atarlar – onlar “suyu denerler.” O küçük adımlar
başarısız olabilir ya da işe yarayabilir, fakat müracaatçının istediği
değişikliğin gerçekleştiğinin göstergesi değildir. Örneğin, kilo vermek
istiyorsunuz, dediniz ki son birkaç ay tatlı yemek yok ve hatta çalışma kaydı
bile hazırladınız. Fakat hiç kilo vermediniz, kapsamlı planınız yok ve kendinizi
eski davranışlarınıza geri dönmüş buldunuz, istemeseniz bile.
Değerlendirme
Hazırlığı değerlendirdiğinizde, şunun gibi
ifadeler duymak istersiniz, “gerçekten değişmek istiyorum çünkü…” ve “keşke
nasıl ……. yapabileceğimi anlayabilseydim.” Prochaska ve Prochaska (2009) çocuk
refah sistemine muhatap ebeveynlerin “Vaka uzmanıma farklı olarak nasıl
ebeveynlik yapabileceğimi sormak istiyorum” ve “eğer değişmezsem asla istediğim
gibi ebeveyn olamayacağım” gibi ifadeler kullanmalarının onların hazırlık aşamasında
olduklarının göstergesi olabileceğini belirtmektedir. Çünkü müracaatçınız
halihazırda değişim için küçük adımlar atmış, fakat başarılı olamamıştır, onun
değişim için ne kadar destek gördüğünü ve bu değişimi gerçekleştirebilmek için
ihtiyaç duyduğu becerilere sahip olup olmadığını tespit etmek istersiniz.
Örneğin müracaatçınız çocuğuna dayak atma davranışını sonlandırmak istiyor,
fakat bunun için yeterli sosyal desteğe sahip değil. Onun ailesinin ve
arkadaşlarının tamamı çocuklarını dayakla terbiye etmekte ve bunun uygun
müdahale olduğuna inanmaktadırlar. Anne orada olmadığında onun çocuğunu
tokatlamaktadırlar. Bu anne farklı ebeveynlik yapabileceği desteğe sahip değil.
Dahası, dayağa başvurmadan nasıl disiplin sağlayabileceğine dair kendisine
örnek yok, uygulayabileceği beceriden yoksun. Örneğin, dayak olmadan nasıl
çocuğunu disipline edeceğini sorduğunuzda cevap bulamıyor.
Müdahale
Prochaska ve Prochaska (2009) hazırlık
aşamasındaki insanlar için dört müdahale önermektedir: Müracaatçınızı değişim
için kararlılığa cesaretlendirin; kişisel becerilerini destekleyin; plan
oluşturun ve eylemsel hedefler oluşturun.
Çocuk refahı müracaatçınızı şöyle bir şey
diyerek cesaretlendirebilirsiniz; “Sizin değişim için kararınız, siz
ebeveynlerin bana dediği sadece çocuğunuzu geri almaya kendinizi
adamıyorsunuz, fakat aynı zamanda ailenizi
güçlendirerek gelecekte olabilecek ihmal ve istismara karşı koruyorsunuz.”
Plan geliştirdiğinizde ve eylemsel hedefler
koyduğunuzda siz müracaatçınızın başarılı olduğundan emin olmak istiyorsunuz.
Eğer destek ve becerilerde yetersizlik tespit ettiyseniz, uygun bir planlama
ile bu değişim için hedeflerin bir kısmı olabilir. Müracaatçınızı sebepsiz
beklentilerle organize edemezsiniz, arkadaş bulması ve ailesi ki onun yeni
davranışını destekleyeceklerdir, veya eğer değilse değişmek isteyen kişiden
uzaklaşmayı isteyeceklerdir. Aynı şey yeni beceri için de doğrudur.
Ofisinizdeki servisinizde, her oturumun sonunda küçük ve başarılabilir hedefler
oluşturabilirsiniz ki bir şey başarmış gibi ve amaçlarına bir adım daha
yaklaşmış gibi hissederler. Sosyal hizmet uzmanı uyanık olmalı, her ne kadar,
müracaatçı değişime hazırlanıyorsa da, müracaatçı için sosyal hizmet uzmanınca
tespit edilen programa katılmaya istekli oldukları anlamına gelmez. Kilo vermek
için spor salonuna kaydolmaya hazırlanabilirim, fakat bir erkek olarak otuzlu
yaşlarımın sonlarında, vücut geliştirme veya Lady Fitness gruplarına
katılmayacağım. Yani, programları veya hizmetleri otomatik alımlarla değişme
isteğini anlamsızlaştırmamak önemlidir.
EYLEM (action)
Karakteristikleri
Dördüncü aşama eylem olarak adlandırılır. Bu
aşamada, insanlar bozuk davranışlarını nihayetinde bir gün değiştirmeleri
gerekir ve 180 günden daha fazla olmamalı. Bu eylem aşamasında insanlar
hazırlık öncesinde geliştirdikleri planlarını uygulamaya koymaları gerekir.
Onlar bilinçli olarak yeni davranışları seçmektedirler, yeni davranışların
zorlukları ile karşı karşıya olmaktadırlar ve sıkça yeni içgörüler ve yeni
beceriler geliştirmektedirler. Örneğin, o anne ki artık (çocuğunu) dayakla
cezalandırmamakta sosyal hizmet uzmanına der, “son birkaç haftadır dövmüyorum,
fark ettim ki dövmek dövmemekten çok daha kolaydır ve yorgun olduğumda ve
çocuklar beni deli ettiklerinde, onları dövmemem her şeyi alıp götürüyor.
(Çocuklarını) tokatlamayan bir arkadaşım var, ona gerçekten minnettarım – onun
yakınımda olması çok güzel.” Eylem aşamasındaki insanlar heyecanlıdırlar ve
motive olmuşlardır. Sosyal hizmet öğrencileri ve haklın çoğunluğu terapide
olmanın nasıl bir şey olduğu hakkında düşünüyorlar, onlar genellikle eylem
aşamasındaki insanlarla çalışmayı düşünüyorlar. Prochaska ve Prochaska (2009)
not etmektedirler ki iyileştirme programlarının çoğunluğu eylem aşaması
civarında inşa edilmiş. (Hikaye hamile kadın ve ne kadar kolay olduğu hakkında)
Değerlendirme
Sosyal Hizmet Uzmanları öncelikli soruna işaret
eden ve yeni davranışların belirticisi bilgilendirici ifadeleri dinlemelidir.
Tekrar çocuk refahı örneği, bir baba diyebilir, “Benim çocuk refahına dâhil
olmama sebep olan davranış hakkında bir şey yapıyorum.”
Müdahale
Eylem aşamasında müdahale çok sayıda sözel
pekiştirici ve kişinin değişimi sürdürebileceği inancını destekleyici
içermektedir. Motivasyonel görüşmede bu “öz-beceriyi destekleme” olarak
adlandırılır. Müracaatçınızın değiştirdiği spesifik davranışı tanımlamak ve
onların yaşantısında gördüğünüz değişimle bağlantılandırmak istiyorsunuz.
Örneğin, eğer bir anne kendisinin ebeveynlik stilini değiştirmişse ve siz onun
çocuklarının buna, adeta doğrulaması olarak, daha iyi cevap verdiklerini fark
ettiyseniz, annenin davranışını değiştirme becerisini açıkça destekleyici bir
şekilde cesaretlendirici bir ifadeyle onun istediği değişimi gerçekleştirdiğini
söyleyebilirsiniz. Örneğin, şöyle bir şey diyebilirsiniz, “süpervizör
ziyaretlerim süresince fark ettim ki çocuklarınıza daha çok cesaretlendirici
ifadeler kullanmaktasınız ve bu sizi daha az kavgaya sürüklemektedir. Ve ayrıca
hiçbir zaman olmadığı kadar çok ailenizin ortak paylaşımlarının arttığı,
birlikte olmaktan daha çok haz duyduğunu fark ettim. Aynı zamanda onları
görmezlikten gelmek yerine onlara övgü ve iltifatlarınızın onları çok mutlu
ettiğini gözledim. Bütün bunlar göstermektedir ki elinizden geldiğince farklı
ebeveynlik yapmaya çalışmakla gerçekten büyük değişiklikler yapmaktasınız ve
öyle görünmektedir ki bu aileniz ve çocuklarınız için çok büyük farklılıklar
yapmış.”
SÜRDÜRME (maintenance)
Karakteristikleri
Beşinci aşama sürdürme olarak adlandırılmaktadır.
Bu aşamada, insanlar en az altı aydır yeni davranışa başlamışlardır ve yeni
davranışı sürdürmeye kararlıdırlar.
Değerlendirme
Müracaatçınız sorun yok diye rapor ettiklerinde
onların sürdürmede olduğunu ve hâlihazırdaki davranışlarının onların geçmişteki
bozuk davranışlarından nasıl farklı olduklarını tanımlama becerisine sahip
olduklarını biliyorsunuz.
Müdahale
Sürdürme aşamasındaki müdahale önceki dört
aşamadan farklı görünür. Muhtemelen daha az sıklıkta görüşeceksiniz.
Konuşmalarınız müracaatçınızın yeni davranışlarını sürdürmesi etrafında
dönecektir. Onun muhtemel bir nüksetme ile nasıl baş edebileceği ve nüksetmeden
kaçınma yolları hakkında konuşacaksınız. Değişimin bu aşamasında müracaatçı
değişimi sürdürebileceğine dair kendi yeteneklerinden emin olmaya eğilimlidir.
Müracaatçınız aşırı güven geliştirebilir ve bu nedenle kendilerini nüksetme
pozisyonuna koyabilirler. Bunu tespit etmeleri konusunda onlara yardımcı
olabilirsiniz. Örneğin ben bir homoseksüel adamla çalışıyordum ki o 40’lı
yaşların sonlarındaydı ve 12 aydır ayık (uyuşturucu almayan) odluğu rapor
edilmişti. Bu müracaatçının sürdürmede olduğunu biliyordum çünkü geçmişteki
davranışlarını tanımlıyordu ve geçmişteki davranışlarından onları
ayırabiliyordu. Ayık kalma konusunda kendi becerilerinden emindi, fakat
başladığı şekliyle terapiye geri dönmeye karar verdi böylece randevu
ortamlarına geri dönebilecekti. O gönül ilişkisine girmek istiyordu çünkü bu
(tür ilişki) alkol ve uyuşturucudan uzak kalması için destekleyiciydi. İlk oturumumuzda
o partner bulabileceği üç yerin olduğundan söz etti, ve her bir yerin onun
ayıklığı konusunda bazı zorluklarının olduğunu söyledi: barlar ve kulüpler, AA
buluşması ki daha önce katılmıştı ve online. Kendisinin AA sponsoru ile hangi
sıklıkta görüştüğü onun ayıklığında etkili yollardan biri olduğu ve aynı
şekilde desteğin kaynağı, durumdan kurtulmaya çalışırken nüksetmesini
ateşleyebileceği hakkında konuştuk. Örneğin, online buluştuğu bir adam ona
birlikte içmeyi önerirse ne yapabileceğini hakkında konuştuk. O kendisinin
içmeyeceğinden emin olduğunu, onun yanında birinin içmesinin de onu rahatsız
etmeyeceğini, fakat onun kaygılandığı ayıklığının buluşmasında nasıl görüneceği
idi. Böylece, durumun onun içme isteğini ateşleyebileceğini tespit ettik, yeni
biri ile buluşma arzusunun onu sınıra götürebileceği dahil, sosyal kabul görme
beklentilerini arzulama, ve ayıkken seksüel olarak performans gösterememe
korkusu. Onun sponsorunun desteğini de alan, kendini onaylama ifadeleri ve
çıkacağı kişi ile dürüst konuşmayı içeren bir plan yaptık. Aynı zamanda onun
sarhoşken ve ayık olduğundan beri yaşamının nasıl olduğuna dair anlatmasını
istedim, işini kaybetmesi ve bir dönem evsiz (sokakta) kalması da dahil.
Şimdiki durumu ile karşılaştırdım ve tamamını nasıl kolayca kaybedebileceğini
vurguladım. Sürdürmede olduğu sürede bu farklılıkları vurgulamak onun
ayıklığına bağlı kalmasını pekiştirdi ve acil plan yapması gerektiğinin önemi
vurgulandı.
NÜKSETME (relapse)
Resmi olmayan altıncı aşama vardır – nüksetme.
Bu “vagonun devrilmesi” aşamasıdır. Nüksetme eski davranışa geri dönmeyi
tanımlar. Dolayısıyla, yeni davranışa geçmeniz gerekir, bunun anlamı eski
davranışınız nüksetmeden önce ya eylemdesiniz veya sürdürmede. Birisi ne kadar
uzun süre sürdürmede ise, gerek kişinin kendisi için ve gerekse onun civarında
olanlar için o kadar çok yıkıcı nüksetme söz konusu olabilir. Sık nükseden
insanlar hayal kırıklığı ve umutsuzluk duyguları yaşarlar. Nükseden
müracaatçıyı seyretmek sunucu için de çok ıstırap verici olur. Fakat daha önce
dikkatinizi celp ettiğim gibi, bu umulmaz olarak görülmemeli. Nüksetme, bir
sebepten dolayı, değişimin resmi olmayan altıncı aşaması olarak kabul edilir –
çok sık meydana gelir. Fakat olduğunda, abartılı tepki vermeyin ve durumu daha
da kötüleştirmeyin.
Müdahale
Nüksetme aşamasında birisine müdahale ederken
vurgulanması gereken birkaç alan var. Birincisi neyin nüksetmeyi tetiklediğini
bulmaktır. Müracaatçınızın bu eski davranışına döndüğü anlatmasını sağlayın ve
sonra geriye doğru çalışarak o noktaya nasıl gittiğini bulun. Sonra yeni
davranışa dahil olabilmesi için müracaatçınızın motivasyonunu gözden geçirin ve
var olan hangi bariyerlerin müracaatçınızın “vagona geri dönmesini”
engelleyebileceğini tespit edin. Eğer müracaatçınızla bir süredir
çalışıyorsanız, önceki aşamalar boyunca tespit edilen motivasyonu gözden
geçirebilirsiniz. Yeni motivatörler için dinleyin. Bazen nüksetmedeki insanlar
ne yaptıkları, neden yaptıkları ve morivatörlerle ve aynı şekilde bariyerlerle
baş edebilecekleri veya edemeyeceklerine dair içgörü kazanırlar. Üçüncü alan
müracaatçınızın baş etme stratejilerini tespit etmektir. Açıkçası değişimi
sürdürebilmek için onun baş etme stratejileri yeterli değil, dolayısı ile yeni
baş etme stratejileri bulması ve geliştirmesi için ona yardım etmek
isteyeceksiniz. Müracaatçınız nüksetme hususunda başarısız olacağı hissini
taşıdığı sürece, onu duyguları hakkında bilgilendirin ve sonra nüksetmenin
öğrenmesi ve daha güçlü bir hale gelmesi için bir fırsat olduğu hususunda
yeniden şekillendirin. “Fark ettim ki, başarısız olacakmışsınız gibi
hissediyorsunuz ve nedenini anlıyorum. Fakat ben bu nüksetmeyi bazı sorunlar
için kullandığınız stratejileri onarmak ve onları geliştirmek için bir
uyandırma çağrısı gibi kabul etmeyi önermek istiyorum.” Daha önce sürdürmede
sözünü ettiğim müracaatçı, iyileştirme sürecimizde nüksetmeye geçmişti.
Başlangıçta oturumlarımız iyi gittiği halde, partner bulmakta başarısız
olmuştu. Online buluştuğu insanlardan biri onu yelken sporuna katılmaya davet
etmişti. Kayıkta serinlemek için şarap içmesiyle sonuçlanmıştı. Bir tane
içmeyle sınırlamasına rağmen, kendisi ve iyileşmesi hakkında çok kötü
hissetmişti. Halen sponsorunu aramadığı için çok utanıyordu. O zaman ne
olduğunu konuştuğumuzda dedi ki bütün gün hiçbir şey yemeden botta kalmış,
dikkatini rüzgâra yönelten bir arkadaşı olduğu için çok mutlu olmuş ve bütün
gün güneşin atlında olmaktan bunalmış. Diyordu ki, o temel ihtiyaçlarını
almıyordu ve Açtı (Hungry), Kızgındı (Angry), Yalnızdı (Lonely) ve Yorgundu
(Tired) – bu dört durum baş harflerden sözcük oluşturmaktaydı, HALT. Hatta dedi
ki onun deneyimlerinin ona beşinci temel ihtiyaç olduğunu öğrettiğini ve henüz
o ihtiyacına ulaşamadığını – ki o (ihtiyacı) onun seksüel arzularıydı. Güldü ve
dedi ki HALT yeniden HHALT olarak adlandırılmalı. Müdahalemiz onun içyüzünü
yeniden kavramamıza ve ayıklığını nasıl sürdürebileceğini ve romantik hayatını
geliştirirken ortaya çıkabilecek beklenmedik zorluklarla nasıl başedebileceğini
tespit etmemizi sağladı. Yeni plan yaptık ve o bu planı benimsedi. Bu
verildiğinde o nüksetme aşamasındaydı, bir kere yeni plana dahil oldu mu, hangi
aşamada olmuştur? Eğer “Eylem” dediyseniz, haklısınız. Böylece, oturumumuz
eylem aşamasında ihtiyaç olan her ne ise ona odaklandı.
Sonuç
Değişim aşamaları modeli birinin davranışını
nasıl değiştireceğini düşünmesinin yoludur. Değişim aşamaları modeli değişimin
zaman alacağını varsayar, her aşamada genel olan görevler vardır ve müdahale
şeklini biçimlendirirken değişim aşamaları modeli ile eşleştirmektedir,
müracaatçınızın değişiminin sürmesinde onlara yardım ederken daha başarılı
olacaksınız. Değişim aşamaları modeli geniş yelpazesi olan Transteorik modelin
anahtar yapısını oluşturmaktadır ki (trasteorik model) aynı zamanda değişim
süreçleri ve değişimin değerlendirme yollarını içermektedir.
Beş resmi ve bir gayri resmi aşama vardır. Niyet
öncesi aşaması, “cehalet erdemdir” aşamasıdır. Bu aşamadaki insanlar sorunu
görmezler ve çoğunlukla davranışlarını değiştirmekte ilgilenmezler. İkinci
aşama niyet aşamasıdır. Bu aşamada insanlar sınırdadırlar: sorunu biliyorlar,
fakat değişime değer olup olmadığı konusunda kararsızdırlar. Üçüncü aşama
hazırlık aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada sorunu görüyorlar ve “suyu
deniyorlar,” değişime doğru küçük adımlar atmaktadırlar. Dördüncü aşama eylem
aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada bir plan tanımlamakta ve uygulamaya
başlamaktadırlar. Beşinci aşama sürdürme aşamasıdır. İnsanlar en az 6 aylığına
yeni davranışa geçmeye başlıyorlar. Gayri resmi altıncı aşama nüksetme
aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada “vagondan düşerler” ve eski davranışlarına geri
dönerler.
Modelin kritiği
Bütün popüler modeller gibi, Değişim aşamaları
modeli bazı eleştirilere maruz kalmıştır. 2002’de Julia Littel ve meslektaşları
değişim aşamaları modelini kullanarak yaptıkları 87 çalışmanın yer aldığı
yayında durumların genişliği, sorunlu davranışlar ve nüfusla bağlantılı değişim
aşamaları savını destekleyecek kanıtların olmadığını sonucuna vardıklarını
yazdılar. Aşamalarda kesintisiz sürecin aksine kesin kanıta dayanan bir değişim
olmamaktadır. Ve nihayetinde, bu beş aşamalı sıralı olarak takip eden bilinen
çalışmalar yoktur. Prochaska ve Prochaska (2009) bu eleştirilere karşılık
vermiştir, bu geniş trasteorik modelin dışında değişim aşamaları modelini
yanlış değerlendirmeye yöneltmektedir ki bu çok az sayıda çalışmaya
dayanmaktadır, demektedirler.
2004’de Adams ve White iki sebepten dolayı
kompleks davranışlara uygulanamayabileceğini öne sürmektedirler, örneğin bunlar
genel olarak sosyal servis müracaatçılarında görülür.
1) Model tek bir davranışı değiştirmeye yönelik
geliştirilmiştir, örneğin sigara bıraktırma ve bağlantılı çoklu davranışları
değiştirebileceği açık değil, örneğin, ebeveynlik stilini değiştirmek gibi. 2)
Değişim aşamalarını tanımlamak standardize ölçümler yerine nerdeyse tamamen
müracaatçının kendi değerlendirmesine bağlıdır. Müracaatçımın niyet öncesi
aşamada olduğunu nasıl bileceğim? O bana söyleyecek. Eğer müracaatçıma ebeveynlik
stilini değiştirmek isterler mi diye sorsam, belki de “hayır” diye karşılık
verirlerse onları niyet öncesi, niyet, veya hazırlığa yerleştiririm. Her nasılsa,
ebeveynlik ölçeği değişimin bir alanda olduğunu fakat başka bir alanda
olmadığına dair fikir verebilirdi. Şöyle ki müracaatçının “eylem” aşamasında
olmadığı değişimin farklı aşamalarını göz önünde tutmak yerine, daha kompleks
davranış örüntüleri, değişimin küresel değerlendirmesine bağlı olarak
saptanabilirdi. Modelin geliştiricisi değişim modelinin doğrusal olmadığını not
etmekle birlikte (Prochaska ve DiClemente, 1983), kendi-rapor ifadeleri
insanları birkaç günde farklı aşamalara, hatta bazen bir kerede birden çok
aşamaya yerleştirebilir.
Değişim aşamaları modeli hakkında son bir not.
Sadece insanların davranışlarının nasıl değiştiğini açıklamak için
geliştirilmiş tek bir model değil. Conner ve meslekdaşları (2004) diğer dört
önerilen model tespit ettiler, the
Health Action Process Approach (Schwarzer, 1992), the Precaution Adoption
Process Model (Weinstein, 1988), Goal Achievement Theory (Bagozzi, 1992) and
the Model of Action Phases (Gollwitzer, 1990; Heckhausen, 1991) ki bunlar
Prochaska ve DiClemente’nin değişim aşamaları modelinin benzerleridir.
Yani, değişim aşamaları modeli, eleştirilere
maruz kalmasına rağmen, insanların nasıl değiştiğini anlamaya yönelik,
müracaatçının değişime hazırlık düzeyinin değerlendirmesinde ve hedef
davranışın değişikliğine yönelik müdahale ve program geliştirmede çok yaygın
olarak kullanılmaktadır.
—Son—
Jonathan B. Singer, Ph.D., LCSW
Çeviren: Imdat Artan – Sosyal Hizmet Uzmanı, 29/06/2014
